Prosesdə iştirak edən iki şəxsi - keçmiş baş nazir, Xalq Partiyasının sədri Pənah Hüseyni və Demokrat Partiyasının sədri, “Qarabağ” blokunun təsisçilərindən biri Sərdar Cəlaloğlunu redaksiyamıza dəvət edərək məsələyə aydınlıq gətirməyə çalışdıq. “Yeni Müsavat” qəzetinin baş redaktoru Rauf Arifoğlunun moderatorluq etdiyi debatda baş redaktorun I müavini Azər Ayxan və bu sətirlərin müəllifi iştirak edib.
Rauf Arifoğlu:
- Bəs bu “təşəbbüs” dediyiniz proses hazırda nə yerdədir? Anlaşma varmı, məsələn, Müsavat Partiyası bu prosesin içindədirmi, AXCP-nin bu prosesə münasibəti necədir?
Pənah Hüseyn:
- Bu, kollektiv bir təşəbbüsdür. Bir nəfərin və ya bir partiyanın təşəbbüsü deyil. Bu məsələnin reallaşmasında iştirak edən partiyaların, müzakirələrə qoşulan sədrlərin də adlarını çəkə bilərəm. Xalq Partiyasının sədri olaraq mən, ADP sədri Sərdar Cəlaloğlu, Ümid Partiyasının sədri İqbal Ağazadə, Açıq Cəmiyyət Partiyasının sədri Sülhəddin Əkbərlə birgə bu məsələdə bir sıra məsləhətləşmələr keçirmişik. Bu istiqamətdə digər partiya rəhbərləri ilə də məsləhətləşmələr aparılıb. Özünü müxalifətdə hesab edən,- həm də onu müxalifətçi kimi qəbul edib-etməməsindən asılı olmayaraq,- rejim dəyişikliyi zərurətini qəbul edən, yəni indiki avtoritar rejimin əvəzinə normal demokratik rejimin qurulmasını istəyən bütün partiyaların bu prosesdə iştirakı məqsədəuyğun sayılıb və onların hamısı ilə danışıqlar aparılıb. Yəni burada partiyaların Məşvərət Məclisində təmsil olunan 12 partiya, “Qarabağ” blokunu təmsil edən, İctimai Palatada təmsil olunan partiyalar. İsa Qəmbərin 2013-cü il seçkilərində prezidentliyə namizədliyini dəstəkləyən partiyalar da prosesə qoşulur. Bu partiyaları ümumi olaraq sadaladım. Bu sırada İslam Partiyası da var.
S.Cəlaloğlu:
- Üzr istəyirəm, hətta parlamentdə təmsil olunan partiyalar da bu prosesə qoşulur.
P.Hüseyn:
- Bəli. Yəqin Sərdar bəy də bu məsələyə toxunacaq. Bura iqtidaryönlü sayılan, ancaq özünü müxalifətçi adlandıran partiyalar da daxildir. Bu qüvvələri birləşdirən geniş spektrli heyət nəzərdə tutulur. Təşəbbüs yalnız ideyadan ibarət deyil. Bu istiqamətdə artıq xeyli müzakirə aparılıb.
S.Cəlaloğlu:
- Burada bir məqam var. Bir var biz kimi müxalifət hesab edirik, bir də var kim özünü müxalifət hesab edir. Biz ikinciləri də dəvət edirik. Bu baxımdan bu prosesdə çevrə artıq genişləndirilib. Məsələn, Ədalət Partiyasının sədri İlyas İsmayılov özünü müxalifətçi hesab edir, Qüdrət Həsənquliyev, Fazil Mustafa, Sabir Rüstəmxanlı da o sıradan.
P.Hüseyn:
- Sabir Rüstəmxanlının təmsil etdiyi VHP onsuz da İP-də təmsil olunur.
S.Cəlaloğlu:
- Yəni düşündük ki, kim özünü müxalifətçi adlandırır, onlara dəvət göndərək. Bəylər, siz özünüzü müxalifətçi hesab edirsinizmi, buyurun, gəlin. Həmin şəxslərə də müraciət etmişik.
P.Hüseyn:
- Bu, əslində Azərbaycan reallığı üçün sensasion məsələdir.
R.Arifoğlu:
- Bu həm də o deməkdir ki, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının üzərində qurulmuş hərəkatlar, proseslər, İP və bu kimi qurumlar bu prosesdə iştirak eləmir. Belədirmi?
S.Cəlaloğlu:
- Yox, əksinə, belə götürəndə partiyalar özləri də vətəndaş cəmiyyəti institutunun bir elementidir. Ancaq maraqlıdır ki, bu elementlərdən olan QHT-lər müstəqil olaraq beynəlxalq qurumlarla işbirliyi qurur, beynəlxaq tədbirlərə qatılır.
P.Hüseyn:
- Sərdar bəy, mövzudan niyə belə uzaqlaşırsınız axı?
S.Cəlaloğlu:
- Pənah bəy, imkan verin, maraqlı olmayacaq, yazmayacaqlar. Mən hardan bilim ki, qəzet üçün nə maraqlıdır? Deyirəm ki, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının içinə daxil olan QHT-lər ayrıca fəaliyyət göstərə bilir.
Rauf Arifoğlu:
- Səbəb nədir ki, vətəndaş cəmiyyəti qurumlarını apardığınız prosesə almırsınız?
P.Hüseyn:
- Siz deyən qurum var. Siyasi partiyalarla vətəndaş cəmiyyəti institutlarının birgə fəaliyyət göstərdiyi qurumlar var. Sədəcə iqtidarın illərdir apardığı antidemokratik siyasətin nəticəsi olaraq partiyaların cəmiyyətdəki mövqeyi çox zəiflədilib.
S.Cəlaloğlu:
- QHT-lər avtoritar rejimlərin ya demokratik, ya da inqilab yolu ilə dəyişməsində öndə getmir. Hakimiyyət dəyişikliyində hüquqi, siyasi yöndən tərəf partiyalardır. QHT necə hakimiyyətin alternativi ola bilər?
P.Hüseyn:
- Bizim bu təşəbbüsə qarşı...
S.Cəlaloğlu:
- Pənah bəy, neçənci dəfədir mənim sözümü kəsirsiz. İmkan verin danışaq. Bizim problemimiz bir-birimizi dinləyə bilməməyimizdir. Qoy mən danışım da. Siz hardan bilirsiniz nə deyəcəm? Nə deyəcəm, deyin görək.
P.Hüseyn:
- Siyasi partiyaların bir araya gəlib...
S.Cəlaloğlu:
- Yaxşı, sən danış nə qədər istəyirsən, doy, ondan sonra mən danışaram.
P.Hüseyn:
- Demək istəyirəm ki, bu yeni müzakirələr heç bir halda partiyalarla QHT-lərin birliklərinə qarşı ola bilməz. Əksinə, bu yeni ideya o prosesi yeni qüvvələr hesabına gücləndirəcək. Həm də ortada Milli Şura ideyası, Hacıbaba Əzimovun ümumxalq hərəkatı yaratmaq ideyası var, EL hərəkatı var. Son 20 ildə ilk dəfə olaraq dindar kəsim demokratik qüvvələrlə müttəfiqlik anonsu verib.
R.Arifoğlu:
- Bunu necə dəyərləndirirsiniz?
P.Hüseyn:
- Bu, müzakirələrin nəticəsindən asılı olmayaraq yeni və ciddi olaydır.
S.Cəlaloğlu:
- Mən ümumiyyətlə bu məsələyə öz konseptual fikrimi bildirmək istəyirəm.
P.Hüseyn:
- Sərdar bəy...
S.Cəlaloğlu:
- Pənah bəy, imkan ver də. Belə debat olar? Sən danış, mən də Rauf bəylə danışıram. Mən bəyəm dedim ki, Pənah bəy düz deyir, səhv deyir? Qoy biz də fikrimizi çatdıraq da. Dəhşətsiz e, siz.
R.Arifoğlu:
- Pənah bəy, icazə verin Sərdar bəy fikrini desin.
S.Cəlaloğlu:
- Birincisi, həmkarlar birliklərinin inkişaf etdirilməsi çox vacibdir. Həmkarlar hərəkatı olmayan ölkədə vətəndaşın sosial hüquqlarının təmin edilməsi mümkün deyil. Azərbaycanda həmkarlar yoxdur. Bu həmkarların inkişafının bir yolu da kiçik, təzəcə başlayan təşəbbüslərin birləşməsidir. Bu, sosial dövlətin elementidir. Sosial dövlətdə vətəndaşla işverən arasında münasibətləri formalaşdıran həmkarlar ittifaqıdır. Həmkarlar ittifaqı yaranmalı və öz aralarında birləşməlidir. İndi əgər demokratik institutların inkişafını istəyiriksə, partiyalar da inkişaf etməlidir. Hakimiyyətin bu gün əsas hədəfi təkpartiyalı sistem yaradılması, lap olsun Ramiz Mehdiyevin dediyi kimi, partiyaların hakimiyyət tərəfinə keçməsini təmin etməkdir. Bunlar partiyaların gündən-günə zəifləməsinə gətirir. Bizim bu ideyanın partiyaların inkişafı baxımından önəminə diqqət çəkmək istəyirəm.
R.Arifoğlu:
- Mən bir məsələyə də baxışlarınızı öyrənmək istəyirəm. Son günlər siyasi baxışlarına görə xeyli insan həbs olunub. Seçkiöncəsi adətən iqtidarlar beynəlxalq qurumların basqısı ilə demokratik nəfəslikləri açmaq məcburiyyətində qalır. Ancaq bizdə tam əks proses gedir. Şiddətli repressiyalarla, təqib mühiti ilə bağlı nə düşünürsünüz? Qərb niyə bu prosesə seyrçi qalır?
P.Hüseyn:
- Azərbaycandakı durum inqilaböncəsi durumu xatırladır. Hakimiyyətin rəqiblərinə göstərdiyi münasibətdə də heç bir orijinallıq yoxdur. İqtidar görmür, yaxud görmək istəmir ki, məsələn, 7-8 gənci həbs edir, etiraf alırsa da prosesə 60-70 gənc qoşulur. Onlarla dindarı həbs edirsə, bu, dindarları daha çox birləşdirir. Bu, dediyim inqilabın açıq-aydın nişanələridir. 2010-cu ildə bu repressiyalar ən azı bir neçə aylığa o prosesi ləngidirdi. İndi tam tərsinədir. Hakimiyyətin aqressiyası artdıqca qarşı tərəf daha mütəşəkkil fəaliyyət göstərir. 2013-ün yanvarından bu yana siyasi həbslərin xronikasına baxanda bu tendensiyanı aydın görmək olar.
R.Arifoğlu:
- Siyasi proseslərə qoşulanların sayı artır, ancaq mitinqlər hələ də gündəmdə deyil.
P.Hüseyn:
- O məsəlyə gələcəm. Məsələn, EL hərəkatını iki ofisdən çıxardılar, hədələr davam edir. Ancaq yerlərdə təşkilatlanma prosesi sürətlə gedir. Bunlar inqilabi hərəkətlərdir. Söhbət həm hakimiyyətin davranışından, həm də müxalifətin reaksiyasından gedir.
R.Arifoğlu:
- Bəs Qərbin reaksiyası?
P.Hüseyn:
- Aydın görünür ki, Qərbin reaksiyası bu məsələdə iqtidarı o qədər təşvişə salıb ki, elementar imic qayğısına da ehtiyac qalmır. ATƏT-in Bakı ofisi haqda rəsmi Bakının mövqeyi, ABŞ-ın Milli Demokratiya İnstitutu ilə bağlı qalmaqal, məntiqdən uzaq çağırışların səsləndirilməsi beynəlxalq aləmin münasibətinin nə şəkildə olduğunu göstərir. Davam edən bu ifşalar, korrupsiya ilə, offşor zonalarla bağlı informasiyalar bundan xəbər verir. Bu, çox ciddi məsələdir, iqtidarı təşvişə salır. İqtidarın həm cənub, həm şimaldan olan ənənəvi müttəfiqlərinin Bakının az qala düşmənçilik saydığı davranışını da bura əlavə etsək, onda durum haqda daha aydın təsəvvür yaranacaq. Artıq repressiyalarla cəmiyyətdə fobiya, xof yaratmaq dönəmi geridə qalıb. Hətta iş o yerə çatıb ki, indi həbs olunmağa çağırış var. İstər gənclər hərəkatları, istər dindar kəsim tərəfdən bu tendensiya görünür. Çünki bir çoxları ən yaxın dövrdə ölkədə ciddi dəyişiklik gözləyir. 2013-cü il prezident seçkisi bu durumda konkret bir siyasi olay kimi öz önəmini itirib. Çünki iqtidarın bu fəaliyyəti ona yönəlib ki, bu seçkini birtəhər yola versin. Hesab edək ki, seçki olub və yenidən indiki dövlət başçısı prezident elan olunub. Bu hər hansı ciddi, kardinal dəyişikliyə səbəb olmayacaq, proses öz məntiqi sonluğuna qədər davam edəcək.
S.Cəlaloğlu:
- Mən proseslərə bir qədər də həkim kimi yanaşmaq istəyirəm. Təbabətdə radikal üsullara o zaman əl atılır ki, xəstənin həyatı daha ciddi təhlükədə olur. Əgər bu gün baş verənləri iqtidarın radikal addımı kimi qiymətləndirirksə, deməli, iqtidar öz hakimiyyətinin çox ağır durumda olduğunu başa düşür. Başqa vaxt küçələrə yüz min adam çıxanda hakimiyyət o qədər narahat olmurdu, ancaq indi 5 gənc küçəyə çıxanda təşvişə düşür, küçəyə tank, əsgər çıxarır. Deməli, o, situasiyanın hər an nəzarətdən çıxacağından qorxur. Bu mənada Pənah bəylə tam razıyam. İstər Yaxın Şərqdə, istərsə bizim bölgədə baş verən hadisələr Azərbaycada durumun hər dəqiqə nəzarətdən çıxa, hakimiyyət üçün arzuolunmaz nəticələr verə biləcəyini göstərir. Bu əndişə ilə bizə ağılsız görünən hərəkətlərə yol verirlər. Məsələn, “Molotov kokteyli” olayı, din xadimini Zeynəb Xanlarovanın evini yandırması kimi saxta ittihamla tutmaq, insanların evinə narkotik atıb saxta ittihamlar irəli sürmək... 1998-ci ildə məni də eyni ilə ABŞ səfirliyini partlatmaq ittihamı ilə tutub Banditizmə və Terrorizmə Qarşı Mübarizə İdarəsində 2 gün saxladılar. Orada bir nəfər gəlib üzümə durdu ki, sən mənə səfirliyi partlatmaq üçün göstəriş vermisən. Yəni o dövrdə də prezident seçkiləri gözlənilirdi, həddən artıq təhlükəli durum yaranmışdı. Ona görə də iqtidar ağılsız addımlar atırdı. İndi də eyni durum təkrarlanır. Son repressiyaları yalnız bununla əlaqələndirirəm - hakimiyyət çox təhlükəli durumdadır, hadisələr hər an nəzarətdən çıxa bilər, buna görə də ən kiçik demokratik addıma da ona adekvat olmayan zorakılıq və repressiya ilə cavab verilir.
R.Arifoğlu:
- Qərb təsisatlarının yanaşması sizi qane edirmi?
S.Cəlaloğlu:
- Qərbin Azərbaycanda baş verənlərə fəal mövqe bildirməməsinin başlıca səbəbi Qərbi bürüyən qlobal iqtisadi böhrandır. Bu səbəbdən Lüksemburq kimi kiçik və inkişaf etmiş Avropa dövləti iflas həddinə çatıb. Belə durumda enerji resursları olan ölkələrdən asılılıq Qərbin repressiyalara ciddi reaksiya verməməsinə səbəb olub. İkincisi, Suriyada baş verən hadisələrə Qərbin reaksiyası ilə Azərbaycanda baş verən olaylara reaksiyasını tərəziyə qoysaq, görəcəyik ki, Azərbaycana daha çox reaksiya verilib. Suriyada on minlərlə insan həlak olub, ölkə dağılıb, ancaq dünya o qədər də ciddi reaksiya vermir. Ancaq Azərbaycanda 2 nəfər həbs edilən kimi bəyanatlar verilir. Ona görə də bunları reaksiyasızlıq kimi qiymətləndirmək olmaz.
P.Hüseyn:
- Offşor zonalardakı ifşalar, beynəlxalq ictimaiyyətin Azərbaycan tipli cəmiyyətlərə yenidən təpkilərinin artmasını başqa baxımdan dəyərləndirirlər. Çünki indi Qərbi Avropada iqtisadi problemlər yaşanır. Bu durumdan çıxış yollarından biri kimi trilyonlarla ölçülən bəzi inkişaf etməyən ölkələrin maliyyə resurslarının ələ keçirilməsi görünür. Bu, ekspert şərhlərində səslənir, inandırıcı görünür. Xüsusən burada artıq Qərbin iri dövlətləri iqtisadi problemləri Azərbayca kimi rejimlərə imkan verəcək ki, onlara öz şərtlərini diktə etsin. Ancaq məsələnin digər tərəfi də var - offşor zonalardakı böyük hesablar bəlaya çevrilir. Bu məsələni iqtidarın da diqqətinə çatdırmağa ehtiyac var. İqtidar Avropa Şurasının siyasi məhbuslar üzrə məruzəçisi Ştrasserin hesabatının qəbul edilməməsini bayram elədi. Bəzi ictimai qurumlar da dedi ki, Ştrasserin məruzəsi qəbul olunmasa, Azərbaycanda siyasi məhbus məsələsi həll olunacaq. Ancaq cəmi bir neçə aydan sonra yeni siyasi məhbusların sayı 50-yə çatdı. Bu yaxınlarda AŞ PA-nın üzvü Herkel dedi ki, Azərbaycanda durum daha da pisləşib və geriyə gedib. Azərbaycanla bağlı “ikinci Ştrasser məruzəsi” deyilən məruzənin hazırlanmasına start verilib. Bununla bağlı ciddi materiallar toplanır. Mümkündür ki, bu məruzə tezliklə Avropa Şurasının gündəliyinə çıxarılsın.
S.Cəlaloğlu:
- Offşor şirkətlərin hesabatlarının açıqlanması təkcə iqtidara basqı sayılmamalıdır. Əsas səbəb odur ki, qlobal iqtisadi böhranın gətirdiyi ən böyük bəla qanuni bizneslə qanunsuz biznesin rəqabətində qanuni biznesin uduzmasıdır. Məsələn, 5 manat qoyursansa, qanuni biznesdə onun vergisi ödənir, digər ödənişlər edilir, qanunsuz biznesdə isə bu yoxdur. Azərbaycandan Avropa iqtisadiyyatına 50 milyard dollar axıb. Ərəb inqilabları zamanı devrilən hakimiyyət rəhbərlərinin də, ondan qabaq İran şahının da milyardlarla dolların Qərb bankları saxladı, vermədi. Klinton ABŞ prezindeti olarkən BMT-də məsələ qaldırmışdı ki, korrupsiya BMT tərəfindən beynəlxalq cinayət elan olunsun. Onda korrupsioner ölkələr bunun qarşısını aldı. Ona görə də kölgə iqtisadiyyatı dünya ölkələrinin başının üzərində Domokl qılıncı kimi asılıb.
R.Arifoğlu:
- Sizin digər yeni təşəbbüslərlə, məsələn, Milli Şura ideyası ilə bağlı münasibətiniz də maraqlıdır. Rüstəm İbrahimbəyovun bu ideyasına münasibətiniz necədir?
P.Hüseyn:
- Milli Şura ideyası yanvarda gündəmə gətiriləndə ciddi rezonans doğurmuşdu. Milli Şura ideyası hələ də öz aktuallığını saxlayır. Məncə, yaxın dövrdə bu sahədə real addımlar atılmayacaqsa, aktuallığını itirəcək. Çünki bu dövrdə Hacıbaba Əzimovun dediyim təşəbbüsü meydana gəldi, müzakirələr aparıldı. İndi o prosesin davamçı olaraq həmin toplantıda Müsavat başqanı İsa Qəmbərə həvalə olunub ki, partiyaların, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının, ziyalıların ümumi toplantısı məsələsi həll edilsin. Bu məsələdə iki mühüm yanaşma var. Birincisi, ideya tərəfdarlarının bəziləri Milli Şuraya keçid təsisatı, ikincisi, demokratik düşərgənin avtoritar rejimə qarşı mübarizəsində toparlanma modeli kimi baxır. Bu ayın sonu, gələn ayın əvvəllərində bu yöndə real məsələ görünməyəcəksə, Milli Şura ideyasının başqa ideyalarla əvəzlənməsi reallıq olacaq.
S.Cəlaloğlu:
- Mən də Pənah Hüseynin bu pessimizmini bölüşürəm. Mahatma Qandinin məşhur sözü var, deyir demokratiya uğrunda antidemokratik metodlarla mübarizə aparmaq olmaz. Əgər bu Milli Şura özü bir ideya kimi demokratik ideyadırsa, onun həyata keçirilməsində demokratiklik görmürük. Milli Şura legitim olmalıdır. Legitim olmaq üçün onun tərkibi seçilməlidir. Ancaq MŞ ideyasının müəllifləri hansısa bir siyahı tutub kimlərisə ora salacaqlarsa, o necə Milli Şura olacaq? Axı bu, məhdud bir çərçivənin iradəsi kimi ortaya çıxır. İndiyədək İctimai Palatanın, “Qarabağ” blokunun, digər qrup və partiyaların arxasınca getməyən kütlə Milli Şuranın arxasınca gedəcək? Daha bir məsələ MŞ ilə EL arasındakı münasibətlərdir. EL prezidentliyə namizəd irəli sürməklə ayrıca iradə ortaya qoyub. Namizədin Eldar Namazov olacağı da bəllidir. İndi necə olacaq: Namazov həm Ziyalılar Forumunun üzvü kimi Milli Şuranın formalaşdırılmasını həyata keçirəcək, həm də qurum digər siyasi birliklər üçün üstqurum olacaq? Burada artıq uzlaşmayan məqamlar var. İdeyanın inkişaf tendensiyası məndə böyük şübhə yaradıb. Öncə ideya çox aktiv müzakirə edildi, sonra elə bil hansısza bir komanda ilə sakitlik yaranır, bir müddət sonra epizodik olaraq MŞ yada salınır, sonra yenə susqunluq. Əslində isə siyasi ideyaların reallaşmasında ardıcıllıq, artan xətt olduqca vacibdir, təşəbbüslər, yanaşı təşəbbüslər olmalıdır. İndi gərək bütün demokratik qüvvələr bu haqda müzakirələr aparaydı, danışıqlar gedəydi, namizədlər, onların iş bölgüsü olaydı. Bunlar yoxdur. Seçkiyə də artıq 6 ay qalıb. Sabah gördüz kimsə bir siyahı gətirdi ki, Milli Şuranın tərkibi formalaşdırılıb. Şəxsən mən bu cür yaranan qurumu Milli Şura saymaram. Onun heç bir qərarını xalqın iradısini ifadə edən qərar kimi qəbul etmərəm. Bunun üçün proses demokratik və şəffaf davam etməlidir.
