“Bura nə qədər kənar qüvvə çox gəlsə, onda sülh müqaviləsinin imzalanması uzanacaq”

Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin harada, nə zaman imzalanacağı ilə bağlı müxtəlif təxminlər var. Sonuncu sərhəd görüşməsi belə ehtimalı önə çıxarıb ki, yekun anlaşmanın əldə olunmasından ötrü heç okeanın o tayına getməyə də ehtiyac yoxdur, elə sərhəddə münasibətləri yenidən başlamaq olar. Baş verənlərə həm də tarixi nöqteyi-nəzərdən yanaşdıq. Deputat, tarix elmləri doktoru, professor Anar İsgəndərov “Yeni Müsavat”ın suallarını cavablandırıb.

- Anar müəllim, Ermənistanla Azərbaycan arasında ikinci əsrdir davam edən qanlı hadisələrə, nəhayət, son qoyulacağına ümidlər yaranıb. Necə bilirsiniz, sülhə yaxınlaşmışıqmı? Siz yekun sənədin harada imzalanacağını güman edirsiniz?

- Tarixdə hər bir hadisəyə qiymət nəticəsinə görə verilir. Sülh müqaviləsinin bağlanmasına ehtiyac var. Azərbaycana da, Ermənistana da bu müqavilə lazımdır ki, hər iki ölkə arasında sülh, əmin-amanlıq olsun. Çünki Azərbaycanın milli demokratik ziyalıları da hələ 20-ci əsrin əvvəllərində Qafqaz Evi ideyasını ortaya atmışdılar. Qafqazda sülh olsa, ərazi iddialarına son qoyulsa, bir xalq digər xalqı aşağılamasa, birinin iddiaları digəri üçün problem olmasa, Qafqaz Evi ideyası da gerçəkləşə bilərdi. Ona görə də ümummilli lider Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıdanda Eduard Şevardnadze ilə Qafqaz Evi ideyasını bir daha gündəmə gətirdi. Çünki Qafqazın xoşbəxtliyi kənardakı “dirijor”lardan asılı deyil, hərəsi bir tərəfdən idarə eləsin. Amma sülh müqaviləsi harda bağlanırsa-bağlansın, ədalətli olsun, hər iki dövlətin və xalqın maraqlarını təmin eləsin. Bu mənada üçüncü bir məqam da var: həmişə sülh müqaviləsi bağlananda diktəni qalib dövlət edir. Təbii ki, 44 günlük müharibənin qalibi Azərbaycandır. Azərbaycan öz torpaqlarını işğaldan təmizləyib, düşməni məğlub edib və düşmən qaçmağa məcbur olub. Ona görə də Azərbaycanın üstünlükləri çoxdur. Amma müqavilə Xankəndidə bağlansa, daha əla olar, Qafanda bağlansa, çox pis olar? Yox. Hər halda Azərbaycan tərəfi ilk gündən mövqeyini ifadə edib. Erməni tərəf də düşünüb-daşınmalıdır ki, iki dövlət başçısı arasında, iki xalqın bir - biri ilə münasibətini tənzimləmək üçün addımlar atmalıdır. Çünki Azərbaycandan fərqli olaraq, Ermənistan kənardan idarə olunur. Bir tərəfdən erməni lobbisi, digər tərəfdən erməni diasporu. Əgər Ermənistan kənardan idarə olunursa, o, müqavilə imzalaya bilərmi? Yaxud imzalamaq  üçün masa ətrafında oturacaqsa, yuxarıdakı nə deyəcəksə - istər Fransası olsun, ya Amerikası - onda saziş imzalana bilməz ki. Ona görə də erməni tərəfi ağıllı tərz ortaya qoymalıdır, dərk eləməlidir: dövlət başçıları səviyyəsində sülh müqaviləsi imzalanmalıdır ki, iki qonşu xalq öz aralarında qonşuluq münasibətləri olsun.

- Demək, siz sülhün Rusiya, Qərb ölkələri, yaxud qonşu Gürcüstanda deyil, elə sərhəd bölgələrində imzalanmasını məqbul sayırsınız, eləmi? Yeri gəlmişkən, əslində belə nümunələr tarixdə az olmayıb, Qars müqaviləsi, Gülüstan, Türkmənçay kimi...

- Osmanlı ilə Ermənistan arasında Gümrü müqaviləsi olub. Həmçinin bəli, Qars müqaviləsi, Moskva müqaviləsi... Onda Osmanlı çökmüşdü, amma hələ Türkiyə Cümhuriyyəti elan olunmamışdı. Azərbaycanla Ermənistan arasında Ki-Uest danışıqları gedirdi, nəticəsi nə oldu? Heç nə. Axı nə üçün iki dövlət üz-üzə oturub, məsələləri həll etməsin? Nə çatmır ki? Azərbaycan tərəfin mövqeyi məlumdur, dövlət başçımız dönə-dönə deyib ki, hətta Gürcüstanda danışa bilərik. Gürcüstan Qafqaz Evinin üzvüdür, iki tərəf üçüncünün evinə qonaq gedib, məsələni orda həll edə bilər. Brüssel, Moskva, Vaşinqton olsun... Biz niyə öz məsələmizi burda həll eləməyək ki, başqa hansısa ölkəni bura qoşaq? Onda alınmayacaq, çünki həmin dövlətlərin öz maraqları var. Əgər Ermənistan dürüst dövlətdirsə, Azərbaycanla üzbəüz otursun, məsələləri həll eləsin. Axı bu iki xalqın nümayəndələri bilir ki, sərhəd məsələsi necə həll oluna bilər. Amerika, Fransadan gələnlər hardan bilir ki, Qərbi Azərbaycan, Qazax, Dilican, İcevan, Gümrü, Gəncə haradır. Ona görə də bura nə qədər kənar qüvvə çox gəlsə, onda sülh müqaviləsinin imzalanması uzanacaq.

- Professor, sizə elə gəlmirmi ki, müasir dövrümüzdə cərəyan edən hadisələr müəyyən qədər ötən əsrin əvvəllərində baş verənlərin oxşarıdır? O zaman da Qafqaza Fransa, Almaniya, İngiltərə, ABŞ və digərlərinin marağı var idi, ermənilər himayə olunurdu, indi də...

- Əsasən ABŞ və İngiltərə missiyaları daha qorxulu missiyalardır. Siz təsəvvür edin ki, Naxçıvanın Ermənistana verilməsi üçün ABŞ dəridən-qabıqdan çıxırdı.

- Almaniya da çox canfəşanlıq edirdi...

- Bəli, Almaniya hesab edirdi ki, Bakı nefti mənim olmalıdır, Qafqaz İslam Ordusu bura gəlməməlidir. Osmanlı ordusu xilaskarlıq yürüşünə gəlirdi, Almaniya deyirdi “olmaz!” Almanya Bakı neftini ələ keçirməyə gəlmək istəyirdi. Xoşbəxtlikdən Osmanlının hərbiyə naziri Ənvər paşanın Azərbaycan xalqına məhəbbəti olmasaydı, Qafqaz İslam Ordusunun bu boyda uğurları ola bilməzdi. Osmanlı bu qədər ağır vəziyyətdədir, oktyabrın 31-də Mudros barışığına görə məğlub elan olunacaqdı, bütün çətinliklərə baxmayaraq, o, Azərbaycana silah, ordu göndərdi, Azərbaycanı sonadək müdafiə etdi. Bunu çox az hərbi nazir edə bilərdi. O, Azərbaycan xalqının ağır vəziyyətini görürdü və bu ağır vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün əlindən gələni edirdi. Təzəpirin ovaxtki rəhmətlik axundu Ağa Əlizadənin sözləri ilə desək, “Osmanlı əsgərləri mələk simasında Azərbaycana daxil oldular”. Azərbaycan və Türkiyənin bir-birinə münasibəti qardaşlıq münasibətidir. Bu, dövlətin dövlətə marağı yox, məhəbbətidir. Həm də ümummilli lider Heydər Əliyev onu əsaslandırdı: “Bir millət, iki dövlət”. Dünyanın hansı dövləti olursa, bir-birinə münasibətdə maraq ön plana çəkilir, amma bizim münasibətlərimizdə qardaşlıq və Şuşa Bəyannaməsində qeyd olunduğu kimi, müttəfiqlik ön plandadır.

- Necə bilirsiniz, İranla münasibətlərdə kritik dönəm arxada qaldımı? Səfirimiz tezliklə İrana qayıda bilərmi?  

- Əlbəttə ki. İkinci Dünya müharibəsində 70 milyon insan həlak oldu. Bu gün Almaniyaya münasibət necədir? Yəni zaman düşmənçiliyi aparır. İran öz səhvini boynuna alırsa... Siz mənə iki qonşu dövlət deyə bilərsinizmi ki, onların arasında münasibət həmişə səmimi və ya müharibələr olur? Yoxdur belə ölkələr. 1918-20-ci illərin Azərbaycanı da müstəqil dövlət kimi fəaliyyətə başlayanda ilk təhdidlər İrandan gəldi. Hətta Azərbaycan adını belə, onlar qəbul etmirdilər. Biz də İranla münasibətləri normal vəziyyətdə saxlamaq üçün dedik ki, söhbət Qafqaz Azərbaycanından gedir. Amma sonra münasibətlər o qədər səmimiləşdi ki, 1920-ci ilin martında Azərbaycanı de-fakto və de-yure tanıyan yeganə dövlət İran oldu. Sovet dövrünün ardınca yenidən Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa edəndən sonra təbii ki, İranda da kifayət qədər siyasi baxışlar var, baxışlar ümumiyyətlə, Azərbaycanı qəbul etmir, eləsi var ki, iddia edir azərbaycanlılar da farslardan dönüb. Hər cür cəfəngiyatlar səslənir. Amma bütün bunlarla yanaşı, mən inanmıram ki, İran dövlətinin Azərbaycana qarşı təcavüzkar mövqeyi olsun. Bəlkə də 30 illik müharibə İran üçün də bir dərs oldu. İran gördü ki, 30 il ərzində İranın Azərbaycana münasibəti səmimi olmayıb, o münasibətlər İranı hörmətdən saldı. Bu müddətdə İran Azərbaycana münasibətdə səmimi olsaydı, biz də Tehranı Azərbaycanın haqq işini müdafiə edən paytaxtlar arasında çəkərdik. Əgər onun adını çəkmiriksə, demək onun siyasətini əzbər bilirik. Bu gün İran bəlkə də bir-iki il əvvəl etdiyi səhvləri bir  də etməz. Çünki biz İrana düşmən deyilik. Amma İrana düşmən dövlətlər məlumdur. O dövlətlər İrana hücum eləsə,  ağrısını həm də biz çəkəcəyik. İran da bunu hiss edir. Biz qaçqın və köçkün həyatını bilirik. Ona görə də İran həm Azərbaycanın gücünü gördü - nə qədər təzyiq və təhdidlər oldu - həm də İran Azərbaycanın ədalətini və siyasətini gördü. Erməni heç bir zaman İrana və iranlıya dost ola bilməz.              

- Rusiya Ukraynada uğur əldə etsə, digər postsovet ölkələrini, Azərbaycanı nə gözləyir? Rusiya Dumasının hakim partiyadan olan deputatı Yevgeni Fedorov bildirib ki, SSRİ-nin bütün keçmiş respublikaları İttifaqı qeyri-qanuni olaraq tərk edib. “Qanunsuz olan hər şey həmişə mübahisəlidir. Ona görə də keçmiş Sovet İttifaqının bütün respublikalarını legitim hesab etməmək üçün əsaslar var” deyib. Bu, nəyin siqnalıdır?

- Onda elə Duma üzvünə demək lazımdır ki, yaxşı, 1920, 21 və 22-ci illərdə respublikalar könüllü şəkildə sovetlərə daxil oldular, yaxud SSRİ xoşluqla qurulmuşdu? Yəni bunlar sadəcə siyasətçilərin fikirləridir, hər kəs özünü göstərir. Amma Azərbaycan öz yolunu seçib. Ukrayna və Rusiya məsələsi isə iki slavyan xalqının məsələsidir. Rusiya-Azərbaycan məsələsi iki slavyan xalqının məsələsi deyil. Amma Azərbaycan Rusiya ilə qonşudur və həmişə qonşuluq münasibətlərinə riayət edib. Kimdənsə ehtiyat etdiyinə görə yox. Biz tolerant xalqıq.

- Yəni Rusiya bizə təhlükə yarada bilməz?

- Yox. Görürsünüz, son dövrlər Gürcüstan və Ermənistanla bağlı nələr baş verir. Amma Azərbaycanla bağlı hər hansı problem yoxdur. Çünki Azərbaycanın yolu sülh, ədalət  yoludur. Həm də ümummilli lider Heydər Əliyev balanslaşdırılmış siyasətin əsaslarını qoydu. Bu günə qədər görürsünüzmü, bizim hər hansı ölkəyə qarşı iddialarımız olmayıb. Hətta dövlət başçımız Qərbi Azərbaycandan danışanda deyir ki, biz ora tankla, topla yox, avtomobillərlə gedəcəyik. Yəni tarixi torpağımızdır, gedib azərbaycanlılar öz yurdunda yaşasın. Biz demirik gedib tarixi torpaqlarımızı güc yolu ilə alacağıq. Deyirik ki, azərbaycanlıların min illərlə yaşadığı ərazilərdir, insanların orda qəbirləri var, onları ziyarətə gedəcəklər, yurd-yuva quracaqlar.

- Azərbaycan bu mövqedə olsa da, Ermənistan fərqli münasibətdədir. Baxmayaraq ki, Azərbaycanın 8 kəndi hələ də işğaldadır, erməni spiker Ermənistanın 31 kəndinin guya nəzarət altında olduğunu iddia edir. Sizinlə söhbətimiz Zəngəzurun Azərbaycandan qoparılaraq Ermənistana verilməsinin 103-cü ildönümünə təsadüf edir. Sizcə, danışıqlar masasında Zəngəzur mövzusu olmalıdırmı?

- Azərbaycan dövlət başçısının çıxışlarından biri bu sonluqla bitdi: “Gələcəkdə Azərbaycanla Ermənistan arasında qonşuluq münasibətlərinin yaradılmasına və yaranmasına heç kimin şübhəsi olmasın. Amma ermənilərin bizə qarşı törətdiklərini biz heç vaxt yaddan çıxartmamalıyıq”. Biz bu gün Şərqi Zəngəzurun Ermənistana verilməsi ilə bağlı sənədləri dövriyyəyə cəlb ediriksə, bu tarixin necə cərəyan etdiyini hamıya bəyan ediriksə, burda təəccüblü heç nə yoxdur. Biz kimlərisə qızışdırmırıq, maarifləndiririk. Elə Azərbaycan Prezidenti qələbəmizin 4 şərtini göstərəndə ikinci şərt kimi bildirirdi ki, məsələnin tarixiliyinin dünyaya çatdırılması. Yəni Qarabağ tarixi Azərbaycan ərazisidir. Bu gün də Zəngəzurla bağlı tarixi faktlar var. Həm də sənədlərin hamısı Sovet Rusiyasının, Ermənistanın, Gürcüstanın, Azərbaycanın arxivlərində var. Biz nəyisə təhrif etmirik ki. Biz ermənilərlə bağlı sənədə heç bir əlavələr də etmirik, sənədin özünü göstəririk. Tarixi gizlədəndə, ört-basdır edəndə onun nəticələri ağır olur. 1991-ci ilədək 18 Mart soyqırımı ilə bağlı kim nə bilirdi ki? Biz elə bilirdik elə 1918-ci ilin qəhrəmanı Bakı Xalq Komissarlığı Soveti, onun rəhbəri Şaumyandır, günahkarı da Azərbaycanın milli-demokratik ziyalıları. Amma indi o sənədlər ortaya qoyulanda bütün dünyaya bəyan edirik ki, biz erməni qırmamışıq, erməni bizi qırıb, bu da sənədlər. Bakıda, Qubada, Şamaxıda, Qərbi Azərbaycanda, Cənubi Azərbaycanda ermənilər bizi soyqırım ediblər. Tarixi həqiqət budur. Niyə ermənilərin bizə vurduğu ziyan hesablanmasın, deyilməsin ki, 100, ya 200 milyardlıq ziyan vurub? Neçə ildir Qarabağda quruculuq işləri aparırıq, o əraziləri kim dağıtmışdı? Erməni tərəf. İndi biz erməni tərəfdən təzminat almamalıyıq ki, sülh müqaviləsi imzalayırıq? O cümlədən sülh danışıqlarında Zəngəzur məsələsi də qoyulmalıdır və əlbəttə ki, qoyulacaq.    

Elşad PAŞASOY,
“Yeni Müsavat”