Almatı Bəyannaməsindən Astana Bəyannaməsinədək keçən yola bir baxış...
1991-ci ilin 12-ci ayının 21-də keçmiş SSRİ-nin 15 “müttəfiq respublikası”ndan 11-i Almatı Bəyannaməsini imzaladı. O vaxt Almatı Alma-Ata adlanırdı; o vaxt bu şəhər Qazaxıstanın paytaxtıydı.
Almatı Bəyannaməsində (MDB-nin yaranması ilə) SSRİ-nin mövcudluğunu dayandırdığına işarə edən Belovej razılığı təsdiqləndi. Bir qərinə öncə baş vermiş bu hadisə zamanı ümumi siyasi-iqtisadi məkandan, sülhə, azadlığa və insan hüquqlarına sayğıdan, beynəlxalq sülhün müdafiəsi məsuliyyətindən söz açılırdı.
II Qarabağ müharibəsindən sonra Ermənistan rəhbərliyinin tez-tez istinad etməyə başladığı Almatı Bəyannaməsində, üzv ölkələr bir-birinin ərazi bütövlüyünə, suverenliyinə sayğıyla yanaşacağını, mövcud dövlət sərhədlərinin dəyişdirilməyəcəyinə dair öhdəlik götürürdü. Ermənistan o sənədə atdığı imzanın mürəkkəbi quruyar-qurumaz... işğalçılıq siyasətini davam və “inkişaf” etdirdi... İndiki Ermənistan hökuməti Almatı Bəyannaməsinə məhz II Qarabağ müharibəsindən sonrakı gerçəkliklər göstərgəsində təkrar-təkrar istinad edincə, biz də Almatıdan öncə və sonra olanları uhulət-suhulətlə masaya yatırır, cavab tələb edirik. Almatı deməklə deyil; baxma, alma-almaya bənzər – bizdən qeyri-maddi mədəni oğurluqlara “liderlik” edən ermənilər bu deyimi də eşitməmiş, bilməmiş deyil...
Bəli, SSRİ-nin varlığına de-fakto 21 dekabr 1991-ci ildə Almatı Sammiti ilə son qoyuldu. O günlərdə Rusiya Federasiyasının Prezidenti Boris Yeltsin Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Təhlükəsizlik Şurasının dörd daimi üzvünün dövlət başçısına məktub göndərərək, SSRİ-nin Şuradakı yerinin Rusiya Federasiyasına verilməsini xahiş etdi. Bu xahişdən sonra – 22 dekabr 1991-ci ildə SSRİ-nin nümayəndəsi BMT-nin Baş Assambleyasının və Təhlükəsizlik Şurasının (TŞ) iclaslarına sonuncu dəfə qatıldı; beləliklə, onu Rusiya Federasiyasının nümayəndəsi əvəz etdi.
Avropa Birliyinin 1991-ci il dekabrın 23-də Bəyanat yayaraq “Keçmiş SSRİ-nin beynəlxalq hüquq və öhdəliklərini Rusiya Federasiyasının yerinə yetirməyə davam edəcəyini” duyurması, Böyük Britaniya Baş nazirinin də oxşar Bəyanat verməsi, habelə ABŞ Prezidentinin bu qlobal yenilənmə, dəyişmə sürəcini alqışlaması vurğulanmalı məqamlardandır.
Keçmiş SSRİ-nin ilk və son Prezidenti Mixail Qorbaçovun 25 dekabr 1991-ci ildə Prezidentlikdən getdiyini bildirən Bəyanatının ardınca (26 dekabr 1991-ci ildə) Sovet Parlamentinin İttifaqın sona çatmasını rəsmən təsdiqləməsi ilə hadisələrin axarı (geridönməzliyi) tam rəsmiləşdi. 74 illik SSRİ öz uğurları-uğursuzluqları, yaxşısı-pisi, sevinci-kədəri ilə tarixə qovuşdu: bu imperiya öz ömrünü qanunən, faktiki olaraq və rəsmi qaydada başa vurmuş oldu. Lap da yaxşı oldu!..
SSRİ-nin sıradan çıxması yalnız Rusiya Federasiyası üçün deyil, ümumən beynəlxalq münasibətlər sistemi üçün yeni dönəmin başlanmasına gətirib çıxardı. Bu, dünyanın yenidən nizamlanması, yeni güc mərkəzlərinin yaranması demək idi...
Yazının bu bölümünü tamamlarkən bir not daha: Anadolulu qardaşlarımızda belə bir söz var, deyərlər: “İnsanları qədərləri qarşılaşdırır, xarakterləri yaxınlaşdırır, qərarları anlaşdırır, davranışları uzaqlaşdırır”... – Bu formul toplumlar, xalqlar, dövlətlər üçün də keçərlidir...
Budur, bugünlərdə yenə Qazaxıstanda, yenə paytaxtda – amma yeni paytaxtda və bir xeyli fərqli dövlətlərin iştirakı, xeyli fərqli mövzuların masaya yatırılması ilə önəmli müzakirələr aparıldı. Astanada çoxtərəfli görüş-müzakirələrlə yanaşı ikitərəfli görüşlər də keçirildi, önəmli sənədlərə imzalar atıldı; o cümlədən Azərbaycanla Çin arasında Astana Bəyannaməsi qəbul edildi. Almatı Bəyannaməsindən Astana Bəyannaməsinə 33 il – necə deyərlər, bir qərinəlik vaxt (və yol) keçib... Almatı coğrafi baxımdan Çinə daha yaxın qazax şəhəri olsa da, o zaman masada Çin yox idi... Amma o zaman da, indi də dünyada yeni güc mərkəzlərinin yaranması, yeni siyasi dizayn, arxitektura quruculuğu getdiyi bəllidir. Artıq 23 ildir Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT; SCO; 15.06.2001) mövcuddur. Hindistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Çin, Pakistan, Rusiya, Tacikistan, İran, Özbəkistan, (dünəndən bəri) Belarus – ŞƏT-də tamhüquqlu üzv, Əfqanıstan və Monqolustan müşahidəçi dövlətlərdir. ŞƏT-in 14 dialoq tərəfdaşı sırasında Azərbaycan və Türkiyə də var. Astana Zirvəsinə Azərbaycan Prezidenti fəxri qonaq olaraq dəvət edilmişdi. Prezident İlham Əliyev iki il öncə Səmərqənddə keçirilən Zirvəyə də dəvət olunmuşdu.
BMT ilə, eləcə də Ərəb Liqası, BQXK və digər beynəlxalq qurum və quruluşlarla işbirliyi qurmuş ŞƏT-in Türk Dövlətləri Təşkilatı ilə işbirliyi də istisna deyil. Zatən Türk Dövlətləri Təşkilatının Türküstandan olan qurucu üzvləri ŞƏT-in də üzvüdür...
Biz əlbəttə, nə ŞƏT-in, nə bir başqa təşkilatın qayğıları ilə yaşamırıq; bizim Türk Dövlətləri Təşkilatımız – öz evimiz, öz ailəmiz var! – Azərbaycana, Türk Dövlətləri Təşkilatına kim necə münasibət bəslərsə, bu, bizim də münasibətimizə təsirsiz ötüşməz. Tarixdə dədələrimiz, günümüzdə Prezidentimiz demiş, “Dəymə mənə, dəyməyim sənə”!
Bəs yuxarıdakı xronologiyanı, Almatı-Astana bağlamını nə üçün xatırladım? – Astanada dörd nüvə dövləti (Çin, Rusiya, Pakistan, Hindistan) vardı; onlardan ikisi (Çin, Rusiya) BMT TŞ daimi üzvüdür. Bəli, qardaş Türkiyənin Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın sözləri ilə desək, “Dünya beşdən böyükdür”! Bununla belə, Fransa hakimiyyətinin təqsiri üzündən gərginləşən Fransa-Azərbaycan münasibətləri (münasibətsizliyi) fonunda, bizim özümüzün bir qrup ağzıgöyçək, diliçirkinimiz dəxi Fransanın BMT TŞ daimi üzvü və nüvə silahlı dövlət olduğunu qabardırsa, NATO-nun güclü ölkəsi olduğunu deyirsə, onlar bəlkə bir də Astana Zirvəsinə baxsın... Neçə ki beynəlxalq aləmdə nüvə yiyəsi olmaq çəkindirici faktordur və BMT TŞ daimi üzvlüyü faktoru da vardır, o zaman bizim dəngəni qorumaq taktikamız, öz dövlət çıxarlarımızı dərindən nəzərə almağımız qaçınılmazdır. Bu ciddi məsələdir; bu ötəri siyasi mübarizə alətinə çevriləsi məsələ deyil; informasiyasız, dərin düşüncədən yoxsun yaxud qərəzli opponentlər ağzını hər açanda xoruzun quyruğu görünür... Tərs kimi (bəlkə də, düz kimi) Fransanın totemi də xoruzdur. Mən bunu hər hansı bir mənfi emosiya ilə deməmiş olum; məsələn, bu axşam Avropa Futbol Çempionatında Portuqaliya ilə qarşılaşacaq Fransa yığmasının üzvləri istərlərsə, meydanda xoruz kimi banlaya yaxud xaç çevirə bilər – bu, öz işləridir, nə deyə billik? Ancaq, sözüm ona, necə olur, Türkiyənin Avstriya ilə oyununda iki qol vuran Merih Dəmiralın boz qurd işarəsi göstərməsi skandala çevrilir? – Dəmiral UEFA istintaqına cəlb olunub, növbəti iki oyuna çıxması yasaqlanıb. Bu, tam bir ədalətsizlikdir! – Avropa bizə nə ilə örnək olur? Asiyanı böyük ölçüdə çevrələyən ŞƏT-dən ötrü də gözümüz uçmur, amma Avropa bizə futbol meydanında dəxi siyasi-iqtisadi, diplomatik meydanda olduğu kimi ədalətsiz davranırsa, biz bunu görməməli, deməməliyikmi? Bəli, Tanrıya çox şükürlər olsun, artıq bizim Türk Dövlətləri Təşkilatımız – öz ailəmiz, öz evimiz, öz ocağımız var! Artıq Türkiyəni onilliklər sonra Avropa Birliyinə almırlarsa, almasınlar! Ədalətsizlik, ikili standartlar o birliyi dağıdar bir gün. Zatən Böyük Britaniya da Avropa Birliyindən çıxıb...
Bəli, bəzi Qərb dairələri, özəlliklə Fransa Azərbaycanın qlobal proseslərdən təcrid edilməsi yönündə iş apardı, çox çalışdı, lakin çalışmaları suya düşdü. İndi, necə deyərlər, “gülü götür, şəkil çəkdirək”!
Uzun sözün qısası, hazırda BMT TŞ-nin beş daimi üzvündən yalnız Fransa Azərbaycanla barışmaz və anlaşılmaz münasibətlər (münasibətsizliklər) içindədir. Olsun! – Hələ bilmək olmaz, bəlkə də, bundan daha çox itirən Fransanın özü olacaq. Bizim öz yolumuz – “uzun, incə yol”umuz vardır, biz öz yolumuzda, sözümüzdə sabitqədəmik. Azərbaycan Prezidentinin kəsmətli sözləri hər meydanda keçərlidir: “Bizim sözümüz imzamız qədər keçərlidir”!
Qazaxıstandan Fransaya zəruri keçidimiz kimi, gəlin indidə Fransadan Kanadaya keçid edək: Kanadanın 40 milyonluq əhalisininn hər 4 nəfərindən biri fransızdır; fransız dili (ingilis dili ilə yanaşı) Kanadanın dövlət dilidir. Yəni Fransanın Kanada üzərində danılmaz təsir imkanları var və o təsir imkanlarına görədir ki, dəxlisiz məsələlərdə dəxi Kanadanı Azərbaycanın, Türkiyənin qarşısına dikilən görürürk...
Gəlin bu yerdə, Azərbaycan Prezidentinin Kanadanın yeni səfiri Kevin Hamiltonun etimadnaməsini qəbuluna (01.07.2024) dair rəsmi bilgidən bəzi məqamlara diqqət edək:
“Səfir Kanadanın həmişə Azərbaycanın suverenliyini və ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini bildirərək, ədalətli, əhatəli və daimi sülh müqaviləsi üzərində fəal iş aparıldığından məlumatlı olduğunu dedi.
...Prezident İlham Əliyev vurğuladı ki, indi – biz Ermənistanın işğalçı ordusuna döyüş meydanında qalib gəldikdən və onları torpaqlarımızdan qovduqdan sonra bizim ərazi bütövlüyümüzə dəstəklə bağlı bəyanatlar eşidirik. Amma biz bunu artıq özümüz təmin etmişik. Kiminsə bizim ərazi bütövlüyümüzü tanıyıb-tanımaması mahiyyət kəsb etmir. Azərbaycan Prezidenti qeyd etdi ki, bu, torpaqlarımız işğal altında olan bir dövrdə önəmli idi. Bəli, bir sıra Qərb ölkələrində ermənipərəst sentimentlərin mövcudluğu, erməni diasporunun rol oynaması məlumdur. Amma beynəlxalq hüquqa gəldikdə bu emosiyalar kənara qoyulmalıdır”.
Bu sitatdan sonra, Prezident İlham Əliyevin 4 il öncə başqa bir ölkənin – Yunanıstanın ölkəmizdə yeni səfiri Nikolaos Piperiqkosun etimadnaməsini qəbul edərkən dediklərini yada salaq: “Cənab səfir, mən sizinlə açıq danışacağam. Sözsüz ki, diplomatların özlərinə məxsus ünsiyyət üslubu olur. Mən diplomatlar hazırlayan institutda təhsil almışam. Ona görə də mən diplomatik dilin nə olduğunu bilirəm. Lakin zənnimcə, yaxşı olar ki, harada olduğumuz, nə istədiyimiz və necə irəli getməyimizlə bağlı aydın anlayışa sahib olmaq üçün bir-birimizin mövqelərimizi bilək” deyən Azərbaycan Prezidenti çox vacib mövzulara toxundu. Onlardan biri də Türkiyə və Yunanıstan arasında Şərqi Aralıq dənizi regionunda o dönəmdə baş verən gərginlik idi: “Bu sirr deyil ki, Türkiyə təkcə bizim dost və tərəfdaşımız yox, bizim üçün qardaş ölkədir. Biz heç bir tərəddüd etmədən Türkiyəni dəstəkləyirik və bütün hallarda dəstəkləyəcəyik. ...Mən istəyirəm ki, siz bizim mövqeyimizi biləsiniz”.
Azərbaycan Prezidenti həmişə açıq danışmağı, doğruları söyləməyi, siyasi iradə və prinsipiallıq nümayiş etdirməyi bacaran liderdir. Sırağagün Bakıda belə olub, dünən Astanada belə oldu, sabah Şuşada, birisigün bir başqa şəhərdə, bir başqa platformada da belə olacaq...
Yenə Fransa vurğusu edərək, yada salaq ki bu dövlət ötənlərdə gah Aralıq dənizində, Afrikada Türkiyə ilə üz-üzə gəldi, gah Ermənistan-Azərbaycan elanolunmamış müharibəsinin yeni fazasına daxil olmağa cəhd etdi, gah Tehran rejimi ilə ortaqlaşa hərəkət etməyə çalışdı, vurnuxdu-vurnuxdu, bir də gördük, budur, Prezident Makron Türküstan gəzisinə çıxıb. Xeyir ola? Xammalmı arar, Afrikada əlindən çıxanlara alternativlərmi axtarardı, nədir? – Neynəyirsə də, işi ən azı bir türk dövlətindən keçməli olur ki olur. Türk dövlətlərininsə artıq öz təşkilatı, öz evi vardır! Bunu bütün ilgili tərəflər bilməli, qəbul etməli, çətin də olsa, sinirməlidir! Bundan sonra Türk Dövlətləri Təşkilatının varlığını gözardı etmək illa olmaz!
Budur, Türk Dövlətləri Təşkilatının qeyri-formal Şuşa Zirvəsinə sayılı saatlar qaldı! Qazaxıstan paytaxtından ölkəmizə dünən dönən Azərbaycan Prezidenti bu gün Xocalı aeroportunda olub; sabah isə qardaş dövlətlərin başçıları Şuşada olacaq! Quzey Kıprıs Türk Cümhuriyyətinin Prezidenti Ersin Tatar da öz bayrağı ilə, digər qardaş ölkə liderləri ilə yanbayan əyləşəcək! Şuşa – Şuşa, Azərbaycan – Azərbaycan, Türk dünyası – Türk dünyasıdır! Bunu dost da, dost ola bilməyənlər də nəzərə almalı, ona görə davranmalıdır!
Sonda Azərbaycan və Çin liderlərinin Astana görüşü və Astana Bəyannaməsi haqqında daha bir neçə kəlmə:
- ŞƏT-in Astanada keçirilən Zirvə toplantısı çərçivəsində Prezident İlham Əliyevin Çin lideri Si Cinpin ilə görüşü, ikitərəfli bağların strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksəlməsi və işbirliyinin yeni inkişaf perspektivlərinin bəlirlənməsi baxımından ciddi önəm daşıyır. Liderlər arasında Astana görüşü və Astana Bəyannaməsinədək keçirilmiş görüşlər də çox önəmlidir. 5 il öncə Si Cinpinin dəvəti ilə İlham Əliyev II “Kəmər və Yol Forumu”nda iştirak edib. 2 il öncə Səmərqənddə keçirilən ŞƏT Sammitində iki ölkə liderinin ayrıca görüşü keçirilib.
Astana görüşü zamanı ölkələrimiz arasında strateji tərəfdaşlıq münasibətlərinin qurulmasına dair Bəyannamə imzalanması Azərbaycan-Çin bağlarını strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksəltmiş oldu.
Gəlin Astana Bəyannaməsindən bir neçə bəndə diqqət edək:
-Tərəflər ticarət-iqtisadi əməkdaşlığının inkişafı üçün nəqliyyat və kommunikasiya, yaşıl enerji, emal və istehsal, infrastruktur, rəqəmsal iqtisadiyyat, kənd təsərrüfatı və s. sahələrdə layihələrə diqqət yetirir;
-Azərbaycanla Çin “Bir kəmər, bir yol” çərçivəsində işbirliyini dərinləşdirməyi vacib hesab edir;
-Çin Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin (“Orta Dəhliz”) tikintisində və istismarında fəal iştirak edir;
-Çin COP29-un Azərbaycanda keçirilməsini alqışlayır və Azərbaycanın Konfransda sədrliyini dəstəkləyir.
Azərbaycanı qlobal proseslərdən təcrid etməyə çalışan (bu çalışmaların nəticəsizliyindən asılı olmayaraq) Fransa və digər güclər varkən, Azərbaycan COP29-un ev yiyəsiykən və 2024-cü il respublikamızda “Yaşıl Dünya naminə Həmrəylik İli”ykən bu anlaşmalar, duyurular, açıqlamalar çox önəmlidir.
Çin ilə enerji keçidi, bərpa olunan enerji sahəsində işbirliyi uğurla inkişaf etdirilir. Ölkəmizdə elektrik mühərrikli avtobusların istehsalı sahəsində Çinin “BYD Company Limited” (BYD) şirkəti ilə işbirliyinə başlanılıb. 2024-cü ilin noyabrında Azərbaycanda keçiriləcək COP29 tədbirləri çərçivəsində BYD-nin 160 ədəd avtobusunun və 100 ədəd elektrik enerji doldurucusunun ölkəmizə gətirilməsi ilə bağlı sifariş verilib. (Avtobusların yerli istehsalına isə 2025-ci ildə başlanılması planlaşdırılır).
Astana Bəyannaməsinin altında BMT TŞ daimi üzvünün imzası var. Üstəlik, yuxarıdakı misallardan açıq göründüyü kimi, bu sənədi, Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı Astana həmləsi də saymaq olar. Fransanın kiçik bacısı Ermənistan, istər böyük bacısından, istər Çinin yanıbaşındakı Hindistandan silah alsın, bunlar Ermənistanı ağ günə çıxarmaz! Zəngəzur dəhlizinin alternativi nə ola bilər? – Ya bir daha dalan olmaq ya da Dəmir Yumrğun kəramətini növbəti dəfə görmək... Bəlkə düz demirəm?
Azərbaycan Çinin irəli sürdüyü “Kəmər və Yol təşəbbüsü”nü ilk dəstəkləyən ölkələrdən biridir və Çinlə nəqliyyat–logistikaya dair qlobal təşəbbüslər müstəvisində sıx işbirliyi qurub. Ölkəmiz bu yöndə ciddi praktiki layihələr həyata keçirərək, “Kəmər və Yol” layihəsinin önəmli bölümü olan “Orta Dəhliz” infrastrukturunun inkişafına önəmli yatırımlar qoyub.
“Orta Dəhliz” Çindən Avropaya və geriyə yüklərin çatdırılması üçün ən əlverişli, ən təhlükəsiz marşrutdur. 2023-cü ilin 9 ayı ərzində “Orta Dəhliz” üzərindən yükdaşımaların həcmi 88% (!) artaraq 2 milyon tona çatıb. 2022-ci ildə Azərbaycan üzərindən tranzit axını təxminən 75% (!) artıb. Zəngəzur dəhlizinin açılmasından sonra bu tranzit həcminin ildə 5-8 milyon ton (!) artması gözlənilir.
Prezident İlham Əliyevin Çin lideri Si Cinpin ilə görüşünün sonucu olaraq, ölkələrimiz arasında işbirliyi bütün sahələrdə daha da dərinləşəcək, qarşılıqlı təmaslar və dialoq daha da intensivləşəcək, ikitərəfli münasibətlər yeni məzmun və keyfiyyət qazanacaq.
Astana Bəyannaməsi, bununla yanaşı iqtisadi sahədə digər sənədlərin imzalanması Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzunun, çəkisinin daha da yüksəldiyini bir daha nümayiş etdirir. Bu, Prezident İlham Əliyevin şəxsiyyətinə, dövlətimizin onun rəhbərliyi ilə yürütdüyü siyasətə bəslənən sayğının, güvənin parlaq təcallasıdır.
DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!
Əkbər Qoşalı 
