Uzun illər mətbuatın ən fəal müsahiblərindən olan politoloq, siyasi xadim Eldar Namazov son dönəmlər səssizliyini qoruyur. Səhhətinə görə ciddi müalicə sürəci keçən Eldar bəy üçün aktiv siyasət də məhz bu səbəbdən arxa plana keçib. Amma o, ara-sıra “Yeni Müsavat”a müsahibə verir. Dekabrın 23-də 60 yaşının tamam olması politoloqla daha bir müsahibəyə yaxşı fürsət yaratdı.
Onunla müsahibənin üçüncü hissəsini təqdim edirik:
R.Arifoğlu:
- Bəs ABŞ-ın yeni prezidenti Trampın işə başlamasından sonra - yanvar ayından başlayaraq bu durum dəyişəcəkmi?
- Bilirsiz, bu, Trampdan da asılıdır. Obama administrasiyasından fərqli olaraq Tramp Dağlıq Qarabağla bağlı prosesə o qədər də diqqət yetirməyə bilər. Rusiyanın burda güclənməsinə o qədər də narahat olmaya, buna ikinci dərəcəli məsələ kimi baxa bilər. İkincisi, Rusiyanın Ermənistana təsiri daha böyükdür, nəinki ABŞ-ın. 90-cı illərdə də Rusiya o prosesin qarşısını aldı, Ter Petrosyanın devrilməsi ilə proses bitdi, Köçəryanla Sərkisyan hakimiyyətə gəldi. İndi də Rusiya qərara gəlsə ki, bu prosesi çox mərhələləli həyata keçirsin, öz qoşunlarını sülhməramlı qüvvələr kimi gətirsin bura; Azərbaycanı da Avrasiya Birliyinə daxil etməyə çalışsın... Rusiya bu qərarda israrlı olsa, onda Ermənistan hakimiyyətinin müqavimətini sındırmalıdır. Onun da bir neçə yolu var. Ya bugünkü Ermənistan hakimiyyətini, Sərkisyan iqtidarını sındırmaq, onu bu qərara gətirmək, ya da həmin hakimiyyəti dəyişməyə cəhd etmək... Levon Ter Petrosyan bugünlərdə elə-belə çıxış eləmədi...
R.Arifoğlu:
- Çox qəribə çıxış idi. Sensasional xarakter daşıyırdı...
- Orda qəribə heç nə yox idi. Açıq siyasi addım atdı. Dedi ki, ay Moskva, əgər Serj Sərkisyan sənin xahişinlə mərhələli plana razılıq vermirsə, mən bunu qəbul etməyə hazıram. Mən vaxtilə bu planı dəstəkləmişdim, indi də dəstəkləməyə hazıram... Üçüncü variant da var və bu ölkədə siyasi ekspertlər tərəfindən ciddi müzakirə olunur. Bu da ondan ibarətdir ki, Ermənistan hakimiyyəti razı ola bilər ki, bu torpaqlar ikinci müharibə nəticəsində Azərbaycana geri qaytarılsın... Ancaq onun altından könüllü imza atmaq məsələsi var. Yəni əgər Serj Sərkisyan və onun yaxın ətrafı mərhələli plana imza atsa - onlar qorxurlar ki, ömür boyu Ermənistan cəmiyyətində satqın, xəyanətkar adlandırılarlar, siyasi terrora məruz qalarlar. Onlar bundan çox ehtiyat edirlər. Amma hər hansı ikinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində hətta məğlub olsalar belə, söyülər, tənqid olunarlar, amma proses ondan uzağa getməz. Uzaqbaşı deyəcəklər ki, bizim neftimiz, qazımız yoxdu, Rusiyaya ümidli idik, onlar da yardım etmədilər. Bir az söyülər, tənqid olunarlar və proses səngiyər...
|
“Rusiya ilə Türkiyənin yaxınlaşması ruslara o imkanı yaradır ki, öz istədikləri variantda Qarabağ problemini, mərhələli şəkildə həll etsinlər” |
R.Arifoğlu:
- Yəni anlaşmalı, lokal müharibə variantı?
- Bəli, erməni ekspertlər hesab edirlər ki, o torpaqlar lokal müharibə modeli ilə də qaytarıla bilər. Əgər Rusiya da bununla bağlı son qərarını versə. Rusiya isə burda ikiqat uduş əldə etmək istəyir. Ona görə ki, orda Türkiyə-Ermənistan məsələsi də var. Vaxtilə ABŞ, Fransa və Rusiyanın iştirakı ilə Sürix protokolu imzalananda Minsk Qrupu ağsaqqallıq eləmişdi, - o zaman Türkiyə bu prosesi dayandırdı ki, Qarabağ məsələsində irəliləyiş olmayana qədər mən bu addımı ata bilmərəm. İndi Rusiya ilə Türkiyənin yaxınlaşması ruslara o imkanı yaradır ki, öz istədikləri variantda Qarabağ problemini mərhələli şəkildə həll etsinlər. Eyni zamanda da imzalanmış Sürix protokolunu həyata keçirmək üçün onları bir stol arxasında oturtmaq, o protokolu imzalatmaq şansı yaranır. O halda Rusiya bütün dünyanın gözü qarşısında ikiqat geopolitik uduş əldə edəcək. Dünyaya mesaj verəcək ki, ABŞ, Fransa bunu bir yerdə bacarmadılar. Nə Qarabağ probleminin həllində irəliləyişə nail ola bildilər, nə də Ermənistanla-Türkiyə sərhədlərinin açılmasında.
Amma mən bunu təkbaşına etdim. Ancaq burda son qərarlar verilməyib... Bu, mümkün ssenarilərdən biridir. Rusiyada buna meyl onunla bağlıdır ki, mərhələli plan hələ də Qarabağ probleminin tam həlli deyil, status məsələsi qalır gələcəyə. Bu o deməkdir ki, Rusiya hələ də konflikt modelindən istifadə edib, həm Azərbaycana, həm də Ermənistana təzyiq imkanlarını saxlayacaq. Eyni zamanda konfliktin ikinci hissəsi qalır. Rusiya bu varianta gedə bilər, ermənilər də buna görə narahatdırlar. Türkiyənin xarici işlər nazirinin verdiyi bəyanatı xatırlayırsız yəqin: “Ruslar bizi öz planları ilə tanış ediblər.
Orda rayonların azad olunmasından söhbət gedir və biz də buna razılıq vermişik”. Bu isə artıq onu göstərir ki, müəyyən hazırlıq işləri var. Amma son qərar olmayınca bu haqda əminliklə demək olmaz. Bu planın yaranmasının əsas səbəbi Azərbaycan Ordusunun aprelin 4-dən başlayan döyüşlərdə nümayiş etdirdiyi üstünlükdür. Rusiya başa düşür ki, hərbi balans Azərbaycanın xeyrinə pozulub, hərbi paritet yoxdur, Azərbaycan ordusu müharibəyə qatılsa, o torpaqları azad edə bilər. Dövlət bu planları davam etdirməlidir.
R.Arifoğlu:
- Bəs Trampın yeni administrasiyası Azərbaycanda demokratiya proseslərinə hansı töhfəsini verə, hansı təsiri göstərə bilər?
- Yeni administrasiya açıq bəyan edib kiI, onlar dünyada demokratiyanın eksportu ilə məşğul olmayacaqlar. Hər xalq özü seçim etməlidir ki, hansı yolla getsin - demokratiya yolu ilə, ya başqa yolla.
- Bu, “demokratiya bitdi” deməkdir?
- Xeyr, o demək deyil. Biz dünyada mövcud olan demokratik ölkələrin tarixçəsinə baxsaq, onların 90 faizində demokratiyaya gəliş daxili proseslər nəticəsində baş verib.
|
“Hətta avtoritar modernləşdirmədə atılan addımlar Azərbaycanda atılmır” |
R.Arifoğlu:
- Bu, bizi necə təsirləndirəcək?
- Demokratiyaya keçid yolu daha çox ABŞ-dan asılı deyil. Neftin qiyməti aşağı düşəndən, ağır sosial-iqtisadi durumdan sonra o islahatların vacibliyini dərk edib, onları sürətlə həyata keçirməkdən asılıdır.
- Proses o istiqamətdə getmir ki? Deyirsiz bu boyda iqtidar nə baş verdiyini dərk etmir?
- Təəssüf ki, lazım olan səviyyədə iqtisadi islahatlarla bağlı hansısa addım görmürəm. O islahatlarla bağlı 2006-cı ildə bu təklifləri vermişdik. O kitaba giriş sözündə yazmışdım ki, 2006-cı ildən başlanan 10 il Azərbaycan üçün çox kritikdir, bu müddət ərzində ölkəyə on milyardlarla dollar gələcək. Ya biz o dollarlardan səmərəli istifadə edib, güclü, neftdən asılı olmayan iqtisadiyyat quracağıq. Ya da o pullar yeyiləcək, dağılacaq, neftin hasilatı, qiymətləri aşağı düşəndə dərin böhranla üzləşəcəyik. Bunu dedik, 200 iqtisadçı ekspertlə birgə kitab hazırladıq. Amma nədən qorxub ehtiyat edirdiksə, o baş verdi. Mən bu yaxınlarda iqtisadiyyatla bağlı qəbul olunan yol xəritəsi ilə tanış oldum. Əslinə qalsa, iqtisadiyyatın inkişafı ilə bağlı vahid konsepsiya olmalıdır. Hər nazirliyin öz konsepsiyası olmamalıdır. Vahid strategiya olmalı, ayrı-ayrı dövlət qurumlarının isə bu strategiya planına uyğun fəaliyyət mexanizmi olmalıdır.
Bizdə isə bu şəkildə hazırlanıb. Bu günə qədər də bizdə regionların inkişafı və ya ayrı-ayrı sahələrlə bağlı fəaliyyət planları, proqramları hazırlanıb. Həmin vaxt büdcədən böyük miqdarda vəsaitlər ayrılıb, xərclənib, amma ciddi nəticələri olmayıb. Əgər bu sənədi də eyni adamlar hazırlayıblarsa, onların bir məsələdə təcrübəsi var - dövlət büdcəsini talayıb yemək... (gülür) Bəzi ölkələrdə iqtisadi islahatları avtoritar üsulla həyata keçiriblər. O model mövcuddur. Demokratik və siyasi azadlıqlar həmin ölkələrdə qismən məhdudlaşdırılmış və iqtisadi islahatlar həyata keçirilmişdi.
|
“Təəssüf ki, hələlik Azərbaycanda o iqtisadi islahatlarla bağlı hansısa addım görmürəm” |
S.Telmanqızı:
- Azərbaycanın bu modellə bağlı şansı varmı?
- O model Çilidə, Cənubi Koreyada, Sinqapurda, Türkiyədə sınaqdan keçirilib. Mən onu ideal yox, məqbul variantlardan biri sayıram. Çünki o islahatların sonu yenə də demokratiyaya gəlib çıxıb. Orta sinif, azad sahibkarlar formalaşdı, mülkiyyət hüququ formalaşdı və nəticədə demokratiya formalaşdı. Yəni bu, birbaşa yol olmasa da, demokratiyaya aparan yol oldu. O islahatların kökündə korrupsiyaya, inhisarçılığa qarşı sərt mübarizə, mülkiyyət hüquqlarının toxunulmazlığı var.
S.Telmanqızı:
- Bu mübarizə Azərbaycanda da aparılır. Amma deyəsən, sözdə...
- Bəli, ancaq iqtisadi addımlar yox, hüquqi addımlar olmalıdır. Bəzi ölkələrdə mülkiyyət hüququna heç məhkəmə də toxuna bilməz.
S.Telmanqızı:
- Yəni gəldiyiniz nəticə odur ki, bu ssenari Azərbaycanda tətbiq oluna bilməz. Gedişat onu göstərmir?
- Hətta avtoritar modernləşdirmə modelində atılan addımlar Azərbaycanda atılmır. Rüşvətxorluq sərt formada aradan qaldırılmayana, inhisarçılıq ləğv olunmayana, məhkəmələrin müstəqilliyi təmin olunmaya qədər bu modelin tətbiq olunması mümkünsüzdür.
R.Arifoğlu:
- Versiyalar var ki, vitse - prezidentlik təsisatları təyin olunandan sonra bu proses başlanacaq. Prezidentin ən çox inandığı şəxslər - vitse - prezidentlər sürətli islahatlar prosesini idarə edəcəklər.
- Kaş elə olsun. Amma bir məqamı vurğulamaq lazımdır. Ölkədə müxtəlif islahatlar aparılıb. İqtisadi, siyasi, hüquq sahəsində. Hər birinin öz texnologiyası var. Hüquq və siyasi sahədə aparılan islahatları bir gün, bir həftə içərisində bəlkə də həyata keçirmək olur. Siyasi məhbusların azad edilməsi, məsələn... Prezident onların adını siyahıya salar və azad edilərlər. Amma sosial-iqtisadi islahatların nəticəsini bir-iki il sonra görmək olar. O prosesi bir neçə il aparmaq lazımdır ki, nəticəni görəsən. İqtisadi islahatların təbiətcə ləng getməsi təbiidir. Bəzi məmurlar düşünür ki, oturmuşuq da rahat, nə ehtiyac var nəsə etməyə? Bunlar başa düşmürlər ki, sabah problem böyüyəndə, sosial partlayış baş verəndə sənin bu islahatları aparmağa, nəticəsini görməyə vaxtın olmayacaq.
S.Telmanqızı:
- Amma bu ərəfədə deputatlar, məmurlar səviyyəsində insanları qıcıqlandıran açıqlamalar verilir. Biri ayağını yorğana görə uzatmaq, bir başqası fərqli qənaət təklifləri səsləndirir. Bu, nədən xəbər verir? Hökumətin siyasəti, ya...?
- Bu, onların düşüncə tərzidir. Onlar bilirlər ki, onların orda oturması vətəndaşlardan asılı deyil. Azad seçkilər nəticəsində o mandatı qazansaydılar, belə yanlış açıqlamalar verməzdilər.
S.Telmanqızı:
- Axı onların dedikləri xalqı hökumətə qarşı daha da neqativ əhvala kökləyir, hökumətə ziyandır prinsipcə. Bu cür məmur və deputatlar vəziyyətə adekvat görünmürlər.
- Böhran yaşananda ölkənin siyasi elitası buna adekvat ola da bilər, olmaya da. SSRİ-də böhran olanda siyasi elita adekvat olmadığı üçün dağılma prosesi sürətlə getdi. Halbuki SSRİ dünyaya hegemonluq edirdi.
R.Arifoğlu:
- Amma Azərbaycan hökuməti güclü görünür. Siyasi səhnədə alternativi də yoxdur...
- Əslində bunun özü problemdir. Ölkədə güclü müxalifət olsaydı, hakimiyyət bu qədər vətəndaş cəmiyyətini, müxalifəti sıxmasaydı, boşluq yaranmazdı. O boşluğu da hansısa radikal qüvvələr doldurmazdı. Müxalifətlə, vətəndaş cəmiyyəti ilə dialoq şəklində qursaydı, vəziyyət başqa cür olardı. Təəssüflər olsun ki, müxalifətə, vətəndaş cəmiyyətinə, azad mətbuata düşmən gözü ilə baxmaq ona gətirib çıxarır ki, ölkədə bir iqtidar, bir də boşluq qalır.
R.Arifoğlu:
- Amma müxalifət də güclü qalmaq, səhnədə iddialı olmaq üçün heç nə etmədi. Məsələn, biri siz. Könüllü çəkildiz və o yer boş qaldı. Son 10 ilə baxanda bütün kollektiv səhnələrdə, böyük siyasi teatrlarda sizin bağlı olduğunuz bu və ya başqa qurumlar ideoloji lokomotiv olublar. Amma “xəstələndim” deyib, birdən-birə çəkildiz. Bir yeri siz boşaltdız, başqa yeri başqası boşaltdı. Müxalifətdən də mühacirətə meyllənmə halları artdı. Müxalifətçilər gedirsə, siyasi səhnə boşalır... Axı heç kim qızıl teştdə hakimiyyəti gətirib sizə verməyəcəkdi...
- Siz haqlısız ki, son 10 ildə mən demokratik düşərgədəki bütün təsisatlarda iştirak edirdim. Elə mərhələ yaranmışdı ki, mən 4 iri təşkilatın təşkilati işlərini öz çiynimdə daşıyırdım. Ona görə də bəlkə camaatı pis öyrəşdirmişəm ki, bütün işlərdə olum (gülür). Amma mən izah etdim ki, səhhətimlə bağlı problemim oldu.
|
“Ölkədə güclü müxalifət olsaydı, hakimiyyət bu qədər vətəndaş cəmiyyətini, müxalifəti sıxmasaydı, boşluq yaranmazdı” |
R.Arifoğlu:
- Tutaq ki, Sizin arqumenti bildik. İsa Qəmbər kənara çəkildi, Lalə Şövkət tamamilə səhnədən çəkildi, Rəsul Quliyev facebook fəalına çevrildi, Əli Kərimli bütün dəstəsi ilə virtual dünyaya transfer etdi...
- Təbii. Amma mən o dediyim vəzifələri çiynimdə daşıyanda da heç vaxt sağıma-soluma baxmırdım ki, kim nə edir. 2017-ci ildə yanvarda gedim müalicəyə, fevralda manevr imkanlarım artacaq...
R.Arifoğlu:
- Azərbaycanın ən böyük sərvətindən biri sabitlikdir, terrorizmin ölkəmizi hədəfə çevirməməsidir. Gördüyümüz üzrə, Türkiyə, Rusiya beynəlxalq terrorun hədəfindədir. Birinci, bu beynəlxalq terrorizm və onun hədəfləri haqda danışaq. Niyə Türkiyə və Rusiya hədəfdədir? İkincisi, bu təhdid sərhədləri Azərbaycana da keçə bilərmi? Bizdə narahat olmağa əsas varmı?
|
“Ruslar bizi öz planları ilə tanış ediblər. Orda rayonların azad olunmasından söhbət gedir və biz də buna razılıq vermişik”... |
- Təkcə Qarabağ və iqtisadi islahatlar məsələsində yox, eyni zamanda stabillik və terror məsələsində iqtidar-müxalifət ayrımı olmamalıdır. Azərbaycana çox böyük təhlükələr mövcuddur. Siz bizim yerləşdiyimiz regiona fikir verin. Bizə birbaşa qonşu olan üç ölkə - İran, Rusiya, Türkiyə Suriya ilə müharibədə iştirakçılardır. Həm terrorla mübarizədədirlər, həm də onların arasında çoxsaylı problemlər var.
Bu 3 böyük qonşu ölkə o savaşın içindədirsə, bu, bizə də ciddi təhlükədir. Azərbaycanlıların arasında da aldadılıb, Suriyaya aparılanlar var. Radikal meyllərin qarşısı zamanında alınır və mən ümid edirəm ki, bu mübarizə davamlı olacaq. Ancaq buna da yalnız təhlükəsizlik sistemini gücləndirməklə nail olmaq olmaz. Mühitdən çox şey asılıdr. İnsanlar haqq-ədaləti məhkəmədə tapmayanda onu başqa yolla tapmağa çalışır. Kimsə onun əlinə silah verib deyir ki, haqq-ədaləti bu formada tapa bilərsən... Ona görə də insanların hüquqlarını müdafiə edən sistem qurulmaylbsa, bir o qədər terror qrupları üçün gənclərimizi başqa yönə yönləndirmək asan olacaq.
Söhbəti qələmə aldı:
Sevinc TELMANQIZI
